Sinh lý hệ nội tiết - Tuyến thượng thận
Thông tin xét nghiệm
Lý do xét nghiệm
Xét nghiệm hormone vỏ thượng thận thường kết hợp với xét nghiệm cortisol, mục đích giúp chẩn đoán các vấn đề bệnh lý liên quan tuyến thượng thận và tuyến yên như hội chứng Cushing, bệnh Cushing, suy tuyến thượng thận (bệnh Addison), u tuyến thượng thận và u tuyến yên.
Thời điểm làm xét nghiệm
- Khi có các dấu hiệu và triệu chứng liên quan đến việc sản xuất dư thừa hoặc thiếu hụt cortisol;
- Khi có dấu hiệu mất cân bằng hormone tuyến yên hoặc tuyến thượng thận
Loại mẫu xét nghiệm
Mẫu máu tĩnh mạch ngoại vi, vị trí thường lấy tĩnh mạch cánh tay.
Lưu ý trước xét nghiệm
Có thể yêu cầu nhịn ăn từ đêm trước khi lấy máu làm xét nghiệm. Máu thường được lấy vào 8 giờ sáng ngày hôm sau.
Mục đích xét nghiệm
Hormone vỏ thượng thận (ACTH) là một loại hormone kích thích sản xuất cortisol. Cortisol là hormone steroid do tuyến thượng thận sản xuất, vai trò quan trọng trong việc điều hòa hoạt động chuyển hóa glucose, protein và lipid, tham gia đáp ứng miễn dịch và giúp duy trì huyết áp ổn định. Xét nghiệm này giúp xác định nồng độ ACTH trong máu thông qua đó đánh giá chức năng của các tuyến nội tiết có liên quan.
ACTH là hormone được sản xuất tại tuyến yên. Tuyến yên hay còn gọi là tuyến não thùy là một tuyến nội tiết có kích thước bằng hạt đậu và khối lượng 0.5g (0.018 oz) nằm ở sàn não thất ba, trong hố yên của thân xương bướm. Đây là một tuyến quan trọng giữ vai trò chỉ đạo hoạt động của hầu hết các tuyến nội tiết khác.
Thông thường, nồng độ ACTH tăng khi nồng độ cortisol trong máu giảm thấp và ngược lại giảm khi nồng độ cortisol trong máu tăng cao. Để khắc phục tình trạng giảm nồng độ cortisol trong máu, vùng dưới đồi sản xuất ra hormone giải phóng corticotropin (CRH) kích thích tuyến yên sản xuất ACTH thông qua đó kích thích tuyến thượng thận tăng cường sản xuất cortisol. Để tạo ra lượng cortisol thích hợp, vùng dưới đồi, tuyến yên và tuyến thượng thận phải hoạt động bình thường và phối hợp chặt chẽ với nhau.
Các tình trạng bệnh lý liên quan đến trục nội tiết này đều có thể cản trở việc điều chỉnh sản xuất ACTH và cortisol, làm tăng hoặc giảm lượng hormone mà các tuyến sản xuất. Điều này có thể gây ra các dấu hiệu và triệu chứng liên quan đến tình trạng thừa hoặc thiếu cortisol. Các bệnh lý thay đổi nồng độ ACTH bao gồm bệnh Cushing, suy tuyến thượng thận (bệnh Addison) và suy tuyến yên. Một số khối u được tìm thấy bên ngoài tuyến yên như ở phổi cũng có thể làm tăng nồng độ cortisol bằng cách sản xuất ACTH.
Câu hỏi thường gặp
Nguồn: https://thumbs.dreamstime.com/
Mục đích xét nghiệm
Xét nghiệm nồng độ ACTH trong máu thường kết hợp với xét nghiệm nộng độ cortisol, để giúp phát hiện, chẩn đoán và theo dõi các tình trạng bệnh lý liên quan đến tình trạng cường hoặc thiếu hụt cortisol trong cơ thể. Các bệnh lý liên quan thường gặp bao gồm:
- Bệnh Cushing: dư thừa cortisol do khối u tuyến yên (thường là khối u lành tính)
- Hội chứng Cushing: đề cập đến các triệu chứng và dấu hiệu liên quan đến việc dư thừa cortisol; Ngoài bệnh Cushing, hội chứng Cushing có thể do khối u tuyến thượng thận, cường tuyến thượng thận, sử dụng thuốc steroid hoặc do khối u sản xuất ACTH nằm ngoài tuyến yên, chẳng hạn như trong phổi.
- Bệnh Addison (suy thượng thận nguyên phát): giảm sản xuất cortisol do tổn thương tuyến thượng thận
- Suy thượng thận thứ phát: giảm sản xuất cortisol do rối loạn chức năng tuyến yên
- Suy tuyến yên: rối loạn chức năng hoặc tổn thương tuyến yên dẫn đến giảm (hoặc không) sản xuất hormone tuyến yên, bao gồm ACTH.
Đo cả nồng độ ACTH và nồng độ cortisol giúp phân biệt vị trí nguyên nhân của các tình trạng này.
Thông qua sự thay đổi và mối liên quan giữa chúng, bác sĩ có thể định hướng chẩn đoán vấn đề sức khỏe liên quan.
Làm xét nghiệm hormone tuyến thượng thận khi nào?
Xét nghiệm ACTH có thể được chỉ định sau khi có kết quả xét nghiệm cortisol bất thường hoặc khi có các dấu hiệu hoặc triệu chứng liên quan đến thừa hoặc thiếu cortisol.
Các triệu chứng thừa cortisol bao gồm:
Béo trung tâm với phần lớn trọng lượng ở phần thân không béo tay và chân
- Bướu mỡ giữa hai vai
- Mặt tròn, đỏ
- Da mỏng
- Giãn mao mạch dưới da
- Yếu cơ
- Mụn trứng cá
- Nhiễm trùng da
- Lông phát triển ở nhiều vị trí trên cơ thể
- Mệt mỏi
Những dấu hiệu này thường đi kèm với các dấu hiệu như huyết áp cao, hạ kali máu, tăng bicarbonat máu, tăng đường máu, đôi khi là bệnh tiểu đường.
Dấu hiệu thiếu cortisol bao gồm:
- Yếu cơ
- Mệt mỏi
- Giảm cân
Tăng sắc tố da, ngay cả ở những vùng không tiếp xúc với ánh nắng mặt trời
Các dấu hiệu này thường đi kèm với tình trạng huyết áp thấp, hạ đường máu, hạ natri máu, tăng kali máu và canxi máu.
Các triệu chứng gợi ý suy tuyến yên bao gồm:
- Chán ăn
- Mệt mỏi
- Chu kỳ kinh nguyệt không đều
- Rối loạn chức năng sinh dục (thiểu năng sinh dục)
- Giảm ham muốn tình dục
- Thường xuyên đi tiểu đêm
- Sụt cân không rõ nguyên nhân
- Cơ thể có cảm giác nóng ran
- Nhạy cảm với lạnh
Trong trường hợp u tuyến yên, khối u có thể chèn ép các tế bào và dây thần kinh vùng lân cận gây đau đầu, nhìn đôi, giảm hoặc mất thị lực.
Phiên giải kết quả xét nghiệm
Trong nhiều trường hợp, việc giải thích kết quả trở lên phức tạp. Nồng độ ACTH và cortisol liên tục biến đổi trong ngày. Thông thường, ACTH sẽ có giá trị cao nhất vào buổi sáng và thấp nhất vào ban đêm. Nó có vai trò kích thích sản xuất cortisol do vậy nồng độ cortisol sẽ biến động cùng mô hình của ACTH và giảm xuống mức thấp nhất vào cuối buổi tối. Một số nguyên nhân ảnh hưởng đến hai hormone này có thể làm sai lệch thông tin mà kết quả xét nghiệm mang lại.
Kết quả xét nghiệm ACTH và cortisol thường được tiến hành và đánh giá cùng nhau. Bảng dưới đây chỉ ra các dạng thay đổi ACTH và cortisol phổ biến và các tình trạng bệnh lý liên quan.
Bệnh lý thường gặp | Cortisol | ACTH |
Bệnh Cushing (u tuyến yên sản xuất ACTH) | Tăng | Tăng |
U tuyến thượng thận | Tăng | Giảm |
ACTH lạc chỗ (ACTH được sản xuất bởi khối u ngoài tuyến yên, thường gặp là u phổi) | Tăng | Tăng |
Bệnh Addison | Giảm | Tăng |
Cường tuyến yên | Giảm | Giảm hoặc bình thường |
Kết quả ACTH tăng có thể gặp trong một số bệnh lý như bệnh Cushing, bệnh Addison, đa u tuyến nội tiết hoặc các khối u sản sinh ACTH ngoài tuyến yên.
Kết quả ACTH giảm có thể gặp trong các trường hợp khối u tuyến thượng thận, sử dụng thuốc steroid hoặc suy tuyến yên.
Không thể phân biệt một cách chắc chắn bệnh Cushing và tình trạng tăng ACTH ngoài tuyến yên nếu chỉ đánh kết hợp với nồng độ cortisol. Một loạt các xét nghiệm khác có liên quan cần được chỉ định bổ sung. Kiểm tra sự thay đổi mức độ cortisol khi sử dụng một số loại thuốc dùng để kích thích hoặc ức chế sản xuất hormone giúp bác sĩ chăm sóc sức khỏe đưa ra chẩn đoán chính xác.
Các yếu tố ảnh hưởng đến nồng độ ACTH trong máu
Xét nghiệm đo nồng độ ACTH là xét nghiệm thường quy để chẩn đoán tình trạng suy thượng thận (bệnh Addison), cân nhắc sử dụng kết hợp với xét nghiệm kích thích ACTH nếu cần.
Việc đang sử dụng một số loại thuốc như steroid đường uống, hít, bôi hoặc nhỏ mắt, Megestrol acetate, Mifepristone (RU486) (chất đối kháng thụ thể glucocorticoid) có thể làm thay đổi kết quả xét nghiệm ACTH nếu dùng trước khi lấy máu.
Căng thẳng tâm lý cũng ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm ACTH.
Hormone ACTH là thuốc để điều trị bệnh đa xơ cứng và chứng co thắt ở trẻ sơ sinh.
Một số bệnh lý làm thay đổi nồng độ hormone ACTH
Bệnh Cushing và hội chứng Cushing
Bệnh Cushing là do khối u tuyến yên (thường là lành tính) tiết quá mức hormone ACTH, do đó kích thích quá mức sản xuất cortisol của tuyến thượng thận. Hội chứng Cushing có các dấu hiệu và triệu chứng liên quan đến tình trạng dư thừa cortisol trong cơ thể, bất kể nguyên nhân là gì. Ngoài khối u tuyến yên, dùng thuốc nhóm steroid (để điều trị ung thư hoặc các bệnh tự miễn), khối u tuyến thượng thận và khối u sản xuất ACTH bên ngoài tuyến yên có thể gây ra hội chứng Cushing.
Bệnh Addison
Bệnh Addison là tình trạng xảy ra khi vỏ thượng thận bị tổn thương hoặc bị phá hủy. Tổn thương này dẫn đến thiếu cortisol và các steroid tuyến thượng thận khác. Đây là bệnh tự miễn.
Khối u ngoài tuyến yên
Ngoài tuyến yên, ACTH còn được sản xuất tại một số vị trí khác trong cơ thể, thường gặp từ khối u ở phổi. Do vậy trên lâm sàng, các bác sĩ có thể dựa vào dấu hiệu tăng loại hormone này là một dấu hiệu gợi ý để định hướng tìm kiếm sự có mặt của khối u trong cơ thể.