Video Talkshow: Các bất thường giới tính do bất thường nhiễm sắc thể giới tính cùng PGS. Trần Đức Phấn
Hội chứng Turner là tình trạng phụ nữ chỉ mang một nhiễm sắc thể X duy nhất (45, X) ở phần lớn các trường hợp. Hội chứng Turner được đặc trưng bởi một tập hợp các triệu chứng bao gồm: vóc dáng nhỏ, nếp da dầy ở cổ và sự phát triển không đầy đủ hoặc không có các đặc điểm giới tính thứ cấp, dẫn đến vô sinh. Mặc dù hội chứng Turner gặp ở khoảng 1/2500 đến 1/5000 trẻ em gái, nhưng kiểu NST 45, X chiếm 10 đến 20% các bất thường về nhiễm sắc thể được thấy ở những thai nhi bị sẩy thai tự nhiên, chứng tỏ rằng hầu hết các hợp tử có bộ NST 45, X đều bị mất sớm.
Thật vậy, phần lớn những trẻ sơ sinh nữ mắc hội chứng Turner được chẩn đoán là thể “khảm”, có nghĩa là một số tế bào của chúng có bộ NST 45, X trong khi phần còn lại là 46, XX hoặc 46, XY. Mức độ nghiêm trọng thường tỷ lệ nghịch với mức độ khảm, do đó phụ nữ có tỷ lệ tế bào bình thường cao sẽ có ít biểu hiện bất thường hơn.
Ngược lại với hội chứng Turner do mất một phần hay toàn bộ nhiễm sắc thể giới tính X, ba tình trạng sau đây do sự hiện diện của nhiễm sắc thể giới tính phụ:
- Hội chứng Klinefelter(47,XXY)
- Tam nhiễm X – Hội chứng siêu nữ (47, XXX)
- Hội chứng siêu nam 47,XYY
Mỗi tình trạng này xảy ra ở khoảng 1/1000 ca sinh sống, có bất thường nhẹ về mặt lâm sàng, phản ánh thực tế là nhiễm sắc thể Y mang tương đối ít gen.
Mặc dù nhiễm sắc thể X mang nhiều gen hơn nhưng hầu hết các gen này không có hoạt động phiên mã. Hầu hết nhiễm sắc thể X trong mỗi tế bào sinh dưỡng (tức là tất cả các tế bào trừ trứng và tinh trùng) thông qua một quá trình gọi là bất hoạt X. Hiện tượng bất hoạt X tức là ở người phụ nữ chỉ mang một NST X hoạt động biểu hiện nên tính trạng cũng tương tự như người nam mang một NST X.
Nói tóm lại, tại một thời điểm nào đó trong quá trình phát triển ban đầu, một nhiễm sắc thể X trong mỗi tế bào sinh dưỡng của phôi nữ trải qua quá trình biến đổi hóa học và bị bất hoạt. Quá trình này xảy ra ngẫu nhiên ở hầu hết các mô phôi, do đó, khoảng một nửa số tế bào trong mỗi mô sinh dưỡng sẽ bất hoạt X của mẹ trong khi nửa còn lại sẽ bất hoạt X của người bố. Các tế bào sinh dục tạo ra trứng không bị bất hoạt X, và các tế bào của các mô ngoài phôi ưu tiên làm bất hoạt X của người bố, nguyên nhân của hiện tượng này chưa rõ ràng. Nhiễm sắc thể X bị bất hoạt thường sao chép muộn hơn so với các nhiễm sắc thể khác và nó tạo thành cơ thể Barr( 3 NST X), một cấu trúc nhỏ được tìm thấy ở vùng ngoại vi của nhân trong các tế bào xôma cái giữa các lần phân chia. Việc phát hiện ra sự bất hoạt X nói chung là do nhà di truyền học người Anh Mary Lyon, và do đó được gọi là “quá trình lyonization”.
Kết quả của sự bất hoạt X là tất cả phụ nữ bình thường đều là thể khảm đối với nhiễm sắc thể này, nghĩa là chúng được cấu tạo bởi một số tế bào chỉ biểu hiện gen từ nhiễm sắc thể X của mẹ và những tế bào khác chỉ biểu hiện gen từ nhiễm sắc thể X của cha. Mặc dù quá trình này rõ ràng là ngẫu nhiên, nhưng không phải mọi phụ nữ đều có tỷ lệ bất hoạt X từ mẹ và bố chính xác là 1: 1. Thật vậy, các nghiên cứu cho thấy rằng tỷ lệ bất hoạt X có thể khác nhau. Hơn nữa, không phải tất cả các gen trên nhiễm sắc thể X đều bị bất hoạt. Sự biểu hiện không bình thường của những gen này chính là một lời giải thích khả rõ cho những bất thường về kiểu hình của những cá nhân có quá ít hoặc quá nhiều nhiễm sắc thể X.
Bất thường bộ nhiễm sắc thể(NST) ở người mắc hội chứng Klinefelter (nguồn ảnh: https://www. news-medical.net/) Hội chứng Klinefelter (47, XXY) xảy ra ở nam giới và có liên quan đến tăng tầm vóc và vô sinh. Gynecomastia (tức là phát triển một phần vú ở nam giới) đôi khi cũng được thấy. Nam giới mắc hội chứng Klinefelter, giống như nữ giới bình thường, bị bất hoạt một trong hai nhiễm sắc thể X trong mỗi tế bào, có lẽ vì vậy biểu hiện lâm sàng của nam giới mắc hội chứng này tương đối nhẹ.
Trisomy X (47, XXX) hay hội chứng siêu nữ gặp ở nữ giới và thường được coi là lành tính về mặt lâm sàng, mặc dù kinh nguyệt không đều hoặc vô sinh đã được ghi nhận trong một số trường hợp. Phụ nữ bị tam nhiễm X làm bất hoạt hai trong số ba nhiễm sắc thể X trong mỗi tế bào của họ, một lần nữa có thể giải thích kết quả lành tính về mặt lâm sàng.
Bất thường bộ nhiễm sắc thể(NST) ở người mắc hội chứng siêu nữ, mũi tên đỏ(nguồn ảnh: https://www. news-medical.net/)Hội chứng 47XYY hay hội chứng siêu nam cũng xảy ra ở nam giới và có liên quan đến tầm vóc cao nhưng ít các biểu hiện lâm sàng khác. Có một số bằng chứng về giảm khả năng học tập liên quan đến từng bộ ba nhiễm sắc thể giới tính, mặc dù không có bằng chứng về khuyết tật trí tuệ ở những người này.
Bất thường bộ nhiễm sắc thể(NST) ở người mắc hội chứng siêu nam, mũi tên (Nguồn ảnh: MedinePlus)Những người có bộ NST là 48 XXXY hoặc 49 XXXXY đã được báo cáo nhưng cực kỳ hiếm. Những cá nhân này cho thấy biểu hiện lâm sàng tương tự như nam giới mắc hội chứng Klinefelter nhưng với mức độ nghiêm trọng hơn một chút. Ở những người này, “quy tắc n - 1” cho sự bất hoạt X vẫn được giữ nguyên, do đó tất cả trừ một trong số các nhiễm sắc thể X có trong mỗi tế bào xôma đều bị bất hoạt.
Xem thêm: