Hoàng Diệu tên thật là Hoàng Kim Tích, tự là Quang Viễn, hiệu Tĩnh Trai. Ông sinh năm 1829, trong một gia đình có truyền thống nho học tại làng Xuân Đài, xã Điện Quang, tỉnh Quảng Nam (nay thuộc thị xã Điện Quang, tỉnh Quảng Nam). Năm 1873, sau khi chiếm được Nam Kì, Pháp chuẩn bị tiến ra Bắc Kì. Năm 1880, vua Tự Đức giao cho Hoàng Diệu làm Tổng đốc Hà Ninh (Hà Nội - Bắc Ninh). Ngay khi tới Hà Nội, chi Hoàng Diệu đã chú tâm tới việc xây dựng thành luỹ, chuẩn bị lực lượng để chống Pháp.