Não bộ điều khiển suy nghĩ, trí nhớ, lời nói, vận động của tay chân và chức năng của nhiều cơ quan trong cơ thể. Nó cũng xác định cách con người phản ứng lại trong những tình huống căng thẳng (ví dụ: làm bài thi, mất việc làm, sinh con, bệnh tật, …) bằng cách điều hòa nhịp tim và nhịp thở. Não bộ là một cấu trúc có tổ chức, được chia thành nhiều hành phần có những chức năng riêng biệt và quan trọng.
Trọng lượng của não người thay đổi từ khi mới sinh cho đến khi trưởng thành. Lúc mới sinh, não của 1 đứa trẻ trung bình nặng khoảng 450 gram và phát triển đến khoảng 910 gram trong thời thơ ấu. Não của một người phụ nữ trưởng thành nặng trung bình khoảng 1220 gram, của nam giới trưởng thành là khoảng 1360 gram.
Đại não
Bề mặt đại não gồm nhiều khe rãnh, chia thành các hồi các thùy với những chức năng khác nhau (nguồn ảnh: https://fineartamerica.com/) Đại não – thành phần chính của não bộ, được chia thành hai nửa là bán cầu não phải và trái. Rãnh ngăn cách giữa chúng được gọi là khe não dọc. Hai bán cầu não được nối với nhau ở phần đáy bởi thể chai. Thể chai liên kết hai bán cầu não với nhau và đưa thông tin từ nửa bên này sang bên kia. Bề mặt của đại não chứa hàng tỷ các tế bào neuron thần kinh và các tế bào đệm tạo thành vỏ não.
Vỏ não có màu nâu xám màu được gọi là “chất xám”. Bề mặt của vỏ não có các nếp nhăn tạo thành các khe (nếp nhăn nhỏ), rãnh (nếp lớn hơn) và chỗ lồi giữa các rãnh gọi là các hồi não. Các nhà khoa học đã đặt tên riêng biệt cho các hồi và rãnh này.
Bán cầu đại não có một vài rãnh đặc biệt. Dựa vào các rãnh này, đại não có thể được chia thành các cặp “thùy”. Thùy chỉ đơn giản là một khu vực rộng lớn của não. Đại não được chia thành các cặp thùy trán, thùy thái dương, thùy đỉnh và thùy chẩm. Mỗi bán cầu có một thùy trán, một thùy thái dương, một thùy đỉnh và một thùy chẩm. Mỗi thuỳ có thể được phân chia một lần nữa thành các khu vực có chức năng rất chuyên biệt. Các thùy não không hoạt động riêng lẻ – chúng hoạt động trong mối quan hệ rất phức tạp với các thùy não khác.
Tín hiệu được dẫn truyền trong não theo nhiều cách. Các tín hiệu được vận chuyển dọc theo các tuyến đường được gọi là đường dẫn truyền. Một khối u gây ra sự phá hủy mô não có thể làm gián đoạn thông tin liên lạc giữa các phần khác nhau của não bộ. Kết quả sẽ dẫn đến mất một chức năng nào đó như nói, đọc, hay khả năng làm theo những mệnh lệnh đơn giản. Thông tin trong não bộ có thể được dẫn truyền từ hồi này đến hồi khác, từ thùy này đến thùy khác, từ bán cầu bên này đến bán cầu bên kia, từ một thùy của não đến các cấu trúc sâu bên trong não, ví dụ đồi thị hoặc từ các cấu trúc sâu của não đến các khu vực khác trong hệ thống thần kinh trung ương.
Các nghiên cứu đã xác định rằng tác động vào một bên của não sẽ gửi tín hiệu điện về phía đối bên của cơ thể. Tác động vào vùng vận động ở phía bên phải của não sẽ tạo ra những cử động ở nửa bên trái của cơ thể. Kích thích vỏ não vận động nguyên phát bên trái sẽ làm cho phía bên phải của cơ thể cử động. Các thông tin vận động và cảm giác của não đi qua phía đối bên để chi phối cho các chi phía đối bên cử động hoặc có cảm giác. Phía bên phải của não bộ điều khiển phía bên trái của cơ thể và ngược lại. Vì vậy, nếu có một khối u ở bán cầu não bên phải tại vùng kiểm soát hoạt động của cánh tay thì cánh tay bên trái sẽ bị yếu hoặc liệt.
Chức năng của đại não
Đại não được chia thành hai nửa hay còn gọi là bán cầu (bán cầu phải và bán cầu trái). Trong mỗi bán cầu, có các khu vực cụ thể kiểm soát các chức năng nhất định của cơ thể. Mặc dù hai bán cầu trông rất giống nhau, nhưng có một sự khác biệt rất lớn trong cách xử lý thông tin. Cách xử lý thông tin khác nhau nhưng chúng không thể hoạt động độc lập với nhau mà luôn có sự phối hợp cùng làm việc.
Nếu bạn là người yêu thích phân tích và có phương pháp nghiên cứu, thì bạn có thể là người có khuynh hướng não trái. Nếu bạn có xu hướng sáng tạo hoặc nghệ thuật, bạn có thể là người não phải (nguồn ảnh: https://www.mondly.com/)
Bán cầu não trái có những chức năng nào?
Giả thuyết cho rằng người não trái hoặc não phải, nghĩa là một bên não của họ sẽ chiếm ưu thế hơn so với nửa còn lại. Nếu bạn là người yêu thích phân tích và có phương pháp nghiên cứu, thì bạn có thể là người có khuynh hướng não trái. Nếu bạn có xu hướng sáng tạo hoặc nghệ thuật, bạn có thể là người não phải.
Giả thuyết này dựa trên thực tế là bộ não của hai bán cầu hoạt động khác nhau. Giả thuyết này lần đầu tiên được đưa ra vào những năm 1960, nhờ vào nghiên cứu của nhà tâm lý học và người đạt giải Nobel - Roger W. Sperry.
Các chức năng não trái bao gồm:
- Hiểu tổng hợp của mọi tình huống để tạo ra bức tranh tổng thể
- Điều khiển chuyển động của các cơ lớn dùng để đi lại
- Nhận biết vị trí của cơ thể trong không gian
- Thăng bằng
- Giao tiếp phi ngôn ngữ
- Chức năng cảm xúc
- Cảm nhận mùi, âm thanh và hương vị
- Điều khiển hành vi tránh né (avoidance behaviors)
Theo nghiên cứu khoa học thần kinh, não trái còn được kích thích tích cực bởi những trải nghiệm mới, kiểm soát hệ thống miễn dịch, đồng thời chịu trách nhiệm về các chức năng tự động của cơ thể ví dụ như: nhịp thở, nhịp tim và tiêu hóa.
Bán cầu não phải có những chức năng nào?
Bên phải của não điều khiển bên trái của cơ thể. Một người thiên về bán cầu phải chiếm ưu thế vượt trội trong nghệ thuật. Chức năng cụ thể của bán cầu não phải như sau:
- Sáng tạo
- Tưởng tượng
- Trực giác
- Tư duy toàn thể (Holistic thinking)
- Nghệ thuật
- Cảm nhận trực quan
- Tín hiệu phi ngôn ngữ
- Nhịp điệu
- Mơ mộng
- Cảm xúc
Các chức năng khác của não phải gồm:
- Nó cho phép trẻ nhỏ nắm bắt và hiểu khái niệm nhiều hơn so với ít hơn.
- Bán cầu não phải chịu trách nhiệm cho một số chức năng nhận thức như: chú ý, xử lý các hình dạng và mô hình thị giác, cảm xúc, ý nghĩa của hàm ý.
- Trẻ em dưới 3 tuổi chủ yếu được điều khiển bằng não phải.
Tâm lý học não trái và não phải mô tả thêm các chức năng của não trái bao gồm: khả năng chú ý đến chi tiết, kỹ năng vận động tinh và khả năng chuyển đổi âm thanh sang ngôn ngữ và dịch nghĩa. Mạng lưới não trái cũng được cho là kiểm soát tư duy phân tích/logic, bao gồm khả năng toán học và kỹ năng giải quyết vấn đề.
Hai bán cầu được gắn với nhau bằng các bó sợi thần kinh, tạo ra một đường truyền tốc độ cao. Mặc dù hai bên hoạt động khác nhau, nhưng chúng hoạt động cùng nhau và bổ sung cho nhau, do đó bạn không chỉ sử dụng một bên não của mình.
Cho dù bạn có thực hiện chức năng logic hay sáng tạo (não phải), bạn sẽ phải sử dụng cả hai bán cầu. Ví dụ, não trái tạo ra ngôn ngữ, nhưng não phải giúp bạn hiểu ngữ cảnh và âm điệu. Não trái xử lý các phương trình toán học, nhưng não phải giúp so sánh và ước lượng sơ bộ.
Tuy nhiên, có một thực tế là hai bên não khác nhau và một số khu vực nhất định trong não có sự riêng biệt. Vị trí chính xác của các khu vực có thể hơi thay đổi từ người này sang người khác.
Bán cầu ưu thế
Sự khác nhau giữa bán cầu não trái và não phải
Hiện nay có rất nhiều lý thuyết và khái niệm khác nhau để giải thích về chức năng của bán cầu não phải và bán cầu não trái của não người.
Các nhà nghiên cứu Michael Gazzaniga và Roger Sperry đã đề xuất thuyết thiên về một bên (concept of lateralization), trong đó bán cầu não trái và bán cầu não phải có các chức năng khác nhau, nhưng chúng giao tiếp với nhau thông qua các kết nối vật lý của hai bên (dây thần kinh). Một ví dụ về sự thiên về một bên là ngôn ngữ. Đối với hầu hết mọi người, chức năng ngôn ngữ nằm ở bán cầu não trái, đặc biệt là đối với người thuận tay phải. Nền tảng cho thuyết não bị chia cắt (split-brain theory) thường dựa trên nghiên cứu đã được thực hiện trên những người bệnh bị ngắt kết nối giữa hai bán cầu để điều trị chứng động kinh nặng. Thuyết não bị chia cắt chia não được mô tả là bán cầu não trái đưa ra các mệnh lệnh hợp lý cho bán cầu não phải và bán cầu não phải phản ứng bằng các cảm xúc dựa trên mệnh lệnh đã đưa.
Bán cầu não nào chiếm ưu thế?
Bán cầu não ưu thế của bạn thuộc bên nào? (nguồn ảnh: https://epilepsyu.com/)
Mặc dù không có lý thuyết đơn lẻ nào giải thích hoàn toàn sự phức tạp của các chức năng não, nhưng kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh (neuroimaging techniques) cho thấy một số khác biệt rõ rệt (không đối xứng) giữa bán cầu não trái và phải, được gọi là não thiên về một bên (lateralization).
Ví dụ về những khác biệt này như: chức năng ngôn ngữ ở bề mặt vùng Broca và vùng Wernicke ở não trái, còn chức năng về cảm xúc và phi ngôn ngữ thì lại ở não phải.
Các vùng chịu trách nhiệm về ngôn ngữ có xu hướng nằm ở bán cầu não chiếm ưu thế và ngược lại với khả năng thuận tay. Ví dụ, nếu bạn thuận tay trái, các vùng chức năng ngôn ngữ của bạn có nhiều khả năng nằm ở não phải. Ngược lại, nếu bạn thuận tay phải thì các chức năng nói của bạn có nhiều khả năng nằm ở bên não trái.